Rusiya İxracı Üçün Hədəf Bazar kimi Özbəkistan Respublikası

Özbəkistan Respublikası Mərkəzi Asiyanın mərkəzi hissəsində yerləşən dövlətdir.

Ölkədəki Makroiqtisadi Vəziyyət

Özbəkistan Respublikası Mərkəzi Asiyanın mərkəzi hissəsində yerləşən dövlətdir. Qonşu dövlətlər: şərqdə – Qırğızıstan; şimal-şərqdə, şimalda və şimal-qərbdə – Qazaxıstan; cənub-qərbdə və cənubda – Türkmənistan; cənubda – Əfqanıstan və cənub-şərqdə – Tacikistan.

RF-dən ixrac üçün bu coğrafi istiqamətin perspektivliyini müəyyən edən əsas amil dövlətin iqtisadi siyasətindəki müsbət dəyişikliklərlə bağlıdır. Bunlar əsasən baş vermiş hakimiyyət transformasiyası və Özbəkistan Respublikasının Prezidenti Şövkət Mirziyoyevin yeni siyasi kursu ilə əlaqədardır.

Ölkənin əvvəlki lideri – İslam Kərimov dövründə, Özbəkistan, bir qayda olaraq, adambaşına düşən göstəricilərin əksəriyyətində Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) ölkələri reytinqində sonuncu yerlərdə idi. Lakin hakimiyyət dəyişikliyi ilə ölkədə iqtisadi vəziyyətin köklü dəyişməsi baş verdi - son üç il ərzində adambaşına düşən ÜDM alıcılıq qabiliyyəti pariteti (AQP) ilə əhəmiyyətli dərəcədə artdı. 2020-ci il üçün o, 7 min dolları keçdi, halbuki yaxınlarda 4-5 min dollar səviyyəsində idi. İqtisadi artım tempinə görə Özbəkistan MDB-nin demək olar ki, bütün ölkələrini üstələyir. Məsələn: yalnız 2019-cu ildə birbaşa xarici investisiyaların həcmi 3,7 dəfə artaraq 4,2 milyard dollar təşkil etdi, investisiyaların ÜDM-də payı 37%-ə çatdı, iqtisadi artım tempi 5,6% təşkil etdi, sənaye istehsalı 6,6% artdı, ixrac – 28%, qızıl-valyuta ehtiyatları – 2,2 milyard dollar artaraq 28,6 milyard dollar təşkil etdi.

Ölkə dünya ictimaiyyətinin gözündə inamla "çəki qazanır", Mərkəzi Asiyada aparıcı dövlətlərdən birinə çevrilir. Bir çox maliyyə göstəriciləri üzrə reytinqlər yüksək tempdə artır. Özbəkistan ilk dəfə yüksək beynəlxalq kredit reytinqi aldı və dünya maliyyə bazarında 1 milyard dollar həcmində istiqrazları uğurla yerləşdirdi.

Son zamanlar Özbəkistanın İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının kredit riski reytinqində mövqeləri yaxşılaşıb. Dünya Bankı və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının "Biznesin Görülməsi" reytinqində Özbəkistan 7 pillə qalxaraq, 190 dövlət arasında biznesin qeydiyyatı göstəricisində 8-ci yeri tutdu və iqtisadiyyatın liberallaşdırılmasına yönəlmiş effektiv dövlətlər sırasına daxil oldu, bu, əlbəttə ki, xarici tərəfdaşları Özbəkistanın perspektivli inkişaf layihələrinə investisiya qoymağa təşviq edəcək.

Özbəkistana İxracın Bəzi Xüsusiyyətləri

Ölkənin müəyyən iqtisadi birliklərə və ittifaqlara daxil olması ixrac potensialına, o cümlədən bazar maneələrinin səviyyəsinə böyük təsir göstərir. Əvvəlki illərdə Özbəkistan tez-tez əməkdaşlıq istiqamətlərini dəyişirdi, Mərkəzi Asiyada iqtisadi proseslərə təsir edən aparıcı dövlətlər – Rusiya Federasiyası, Çin Xalq Respublikası, Amerika Birləşmiş Ştatları və Avropa İttifaqı ölkələri arasında tarazlıq tapmağa çalışırdı. Tez-tez xarici siyasətin müəyyən vektorunun güclənməsi və ya zəifləməsi prosesləri baş verirdi. Hazırda vəziyyət dəyişdi və sistemli anlayış qazandı; ölkədə öz milli prioritetlərini nəzərə alaraq, xarici iqtisadi əlaqələrin aktiv diversifikasiyası əsasında iqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsi strategiyası formalaşdırıldı. 2016-cı ildən başlayaraq Özbəkistan xarici siyasət izolyasionizmindən və təkvektorlulukdan imtina etdi, beləliklə qismən xarici ixracatçılar arasında müsbət əhval-ruhiyyə üçün səbəb verdi.

Bu proseslərdəki müsbət dəyişikliklər Özbəkistanın Dünya Ticarət Təşkilatına daxil olması, həmçinin qarşılıqlı ticarət üçün daha əlverişli şərait yaratmaq və xarici ticarət rejimini yumşaltmaq məqsədilə Avropa İttifaqı ilə Genişləndirilmiş Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi (GTƏS) üzrə danışıqların yekun mərhələsinə aktiv dialoga səbəb oldu. Həmçinin, 2019-cu ildə özbək nümayəndə heyəti ölkənin təşkilata üzvlük müraciətinin nəzərdən keçirilməsi üçün DTТ-ə xarici ticarət rejimi haqqında yeni memorandum təqdim etdi.

Bundan əlavə, Özbəkistan Respublikasının AİB-ə daxil edilməsi məsələsi üzrə mövzulu müzakirələr başladı və dialoqun özü 2017-ci ildən qəbul edilmiş, artıq qeyd olunmuş Özbəkistanın xarici iqtisadi strategiyasındakı dəyişikliklər sayəsində mümkün oldu. Qeyd edək ki, 1991-ci ildə müstəqillik əldə edildikdən sonra ilk Prezident neytrallıq və hər hansı birliklərə, hərbi və ya iqtisadi olsun, qoşulmamaq konsepsiyasını üstün tuturdu və daxili bazarın yaşayış qabiliyyətini qorumaq üçün daxili istehsalçını dəstəkləməyə əhəmiyyət verirdi.

Yalnız 2016-2019-cu illərdə AİB ölkələri ilə Özbəkistanın ümumi ticarət dövriyyəsi əldə edilmiş ikitərəfli razılaşmalar sayəsində demək olar ki, 60% artaraq 10 milyard ABŞ dollarına çatdı, bu da ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin təxminən 30%-ni təşkil etdi.

2019-cu ildə ümumi idxalın həcmi 24,1 milyard ABŞ dollarına çatdı, bu 2016-cı il göstəricisindən 2 dəfə çoxdur. Özbəkistan Respublikasının idxalının mövcud quruluşundan çıxış edərək, bu ölkə maşın və avadanlıq istehsal edən təşkilatlar üçün hədəf bazar kimi maraqlı olacaq. 2016-2019-cu illər ərzində malların idxalında bu növ məhsulların payı ümumi quruluşda 39,4% - 42,0% təşkil edirdi. Bundan əlavə, sənaye malları qrupuna olan tələbat 2016-cı ildə 7,5%-dən 2019-cu ildə 17,0%-ə qədər güclü şəkildə artdı.

2020-ci ilin ilk iki rübündə Özbəkistan Respublikasının idxal quruluşunda maşın və avadanlıqların payı 41,4%, istehsal mallarının isə – 8,8% təşkil etdi; bu statistika, əslində, idxal olunan malların yarısının sənaye sektoru ilə əlaqəli olduğunu göstərir.

Hesabat dövründə idxalın həcmi 7 milyard 841 milyon dollar təşkil etdi, bu, keçən ilə nisbətən 1,5 milyard dollar və ya 16% azdır.

Seçilmiş sektorların tərkibindəki idxalın əhəmiyyətli həcmi istehsal prosesində "aralıq" (xammal, komponentlər, ehtiyat hissələri) kimi istifadə olunan mallara düşür, bu, hazır məhsulun buraxılması üzrə tam istehsal dövrünün təmin edilməsinə, istehsal həcmlərinin artırılmasına və istehsal olunan malların nomenklaturasının genişləndirilməsinə kömək edir.

Bu tendensiyalar ölkə ərazisində böyük infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi və istehsal komplekslərinin yaradılması əsasında qurulur. Qeyd edək ki, 2019-cu ildə RF-dən ixracın quruluşunda bu mallar qrupu 15% təşkil etdi.

Coğrafi yerləşməsi səbəbindən Özbəkistan üçün əsas xarici ticarət tərəfdaşları ənənəvi olaraq ən yaxın qonşulardır. 2019-cu ildə ölkəyə məhsul idxalı məlumatlarına görə, əsas ixracatçılar ÇXR - 22,0%, Rusiya Federasiyası - 17,8%, Koreya Respublikası - 11,4%, Qazaxıstan - 8,7% olmuşdur. Son illərdə Türkiyənin – 5,5% və Almaniyanın - 3,7% mövqeləri güclənir.

Özbəkistan Respublikasının müxtəlif mallar bazarları üzrə aparılan marketinq tədqiqatları çərçivəsində, biz tez-tez rus şirkətlərinin tam həyata keçirilməmiş potensialını qeyd edirik, hətta Rusiyanın Özbəkistana idxalçı kimi ümumi ikinci yerini nəzərə alsaq belə.

Məsələn, Özbəkistan respublikasına ixrac olunan tikinti avadanlıqları bazarının bir alt-seqmentində ÇXR-dən olan şirkətlərin yüksək konsentrasiyası müşahidə olunurdu - 80%-ə qədər, eyni zamanda texniki və qiymət xüsusiyyətlərinə görə geri qalmayan rus istehsalçılarının məhsulları ümumi idxal həcminin 5-10% səviyyəsində idi. Bu, bir çox amillərlə, o cümlədən tətbiq olunan təchizat maliyyələşdirmə modeli, həmçinin idxal edən ölkələrin dövlət orqanlarının rolu ilə əlaqədardır.

Kənd təsərrüfatı heyvanları üçün yem bazarı üzrə başqa bir misal, burada ölkənin ən yaxın qonşusu - Qazaxıstan Respublikası yüksək paya malikdir, eyni zamanda mövcud tələbatı tam ödəmir, çünki tələbat çox yüksəkdir, artır və onun ödənilməsi üçün böyük həcmlər tələb olunur.

Sadalanan hər iki halda, bu bazarlara daxil olmaq üçün əsas maneə əməkdaşlıq modeli idi, hansı ki, RF-dən olan şirkətlərin əksəriyyəti hazırda buna hazır deyil.

Rusiya İxracatçı Təşkilatları Üçün Tövsiyələr

Koronavirus infeksiyası ilə əlaqəli pandemiyanın nəticələrinə baxmayaraq, "Asiyanın İnkişafına Baxış 2020" iqtisadi nəşrində Asiya İnkişaf Bankı Özbəkistanın ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) 2020-ci ildə 4,7% səviyyəsində artacağını proqnozlaşdırır, bu, keçən ilki göstəricidən (5,6%) azdır, lakin kifayət qədər müsbət proqnozdur. Ölkədə biznes proseslərinin və sahibkarlıq iqliminin şəffaflığının yaxşılaşdırılması, Özbəkistanda xarici investisiyalar üçün əlverişli şəraitin yaradılması üçün tədbirlər davam etdiriləcək.

Bu bazarda işləməyə başlamaq istəyən rus şirkətləri daxil olma kanallarına xüsusi diqqət yetirməlidirlər, çünki müxtəlif istiqamətlərdə müxtəlif əməkdaşlıq formalarına ehtiyac yaranır (məsələn, vergi rezidenti kimi qeydiyyat və nümayəndəliklərin və ticarət evlərinin açılması, ya da distribyutor şəbəkəsi vasitəsilə ənənəvi iş).

Bundan əlavə, şirkətlər üçün Özbəkistan Respublikasının qanunvericiliyinə, o cümlədən məhsulun sertifikatlaşdırılması üzrə lazımi normativ hüquqi aktlara əməl etmək çox vacibdir. Bu, ölkənin AİB məkanına inteqrasiya olunmamasının "medalın tərs tərəfidir". Bir çox mallar qrupu üçün hələ daxili özbəkistan sertifikatlaşdırma və lisenziyalaşdırma tələb olunmur, rus sənədləri təqdim edilə bilər. Lakin belə malların siyahısı daimi olaraq azalır. Məsələn, bir çox növ xüsusi paltar icazəverici sənədlər əldə etmədən ölkə ərazisinə sərbəst dövriyyə üçün idxal edilə bilməz.

Özbəkistan Respublikasına ixrac üçün ən yaxşı perspektivlər sənaye malları, dəzgahlar, maşınlar və tikinti-mühəndislik avadanlıqları istehsal edən şirkətlər üçün açılır.

Hər bir ayrıca bazar üçün xüsusi marketinq tədqiqatı aparmaq məsləhətdir, ən azı kabinet tədqiqatı, hansı ki, özbəkistan bazarında vaxt və resurs xərcləri ilə minimum səylə uğur əldə etmək üçün suallara cavab verəcək. Rusiya ixracı və idxalında olduğu kimi, özbəkistan xarici ticarəti üçün də kontragentlər arasında ticarət əməliyyatlarının bütün təfərrüatlarını təsvir edən gömrük bəyannamələri bazalarını almaq mümkündür. Bu, mülayim qiymətə ölkəyə idxal (rus idxalı da daxil olmaqla) haqqında mühüm, etibarlı məlumat əldə etməyə və beləliklə marketinq tədqiqatının nəticəsində düzgün və aktual nəticələr çıxarmağa və potensial tərəfdaşlar üçün maraqlı kommersiya təklifi formalaşdırmağa imkan verir.

Xatırladaq ki, ixrac qiymət qoyması daxili bazar üçün qiymət qoymadan fərqlənən xüsusiyyətlərə malikdir; bu halda ixrac zamanı belə əsas amillərə ayrıca diqqət yetirmək lazımdır: təchizat bazisi, gömrük rəsmiləşdirilməsi, nəqliyyat və anbar logistikası. Seçilmiş bazarın marketinq tədqiqatı aparıldıqdan sonra, birbaşa potensial tərəfdaşların axtarışına keçmək məqsədəuyğundur, hansı ki, ixtisaslaşdırılmış ixrac yönümlü təşkilatlara həvalə edilə bilər, çünki şirkətlərin ştat kommersiya xidmətlərinin geniş ixrac fəaliyyəti sahəsini əhatə etməsi həmişə mümkün deyil.

Yekun olaraq qeyd edək ki, danışıqların hazırlanması və aparılması prosesində Özbəkistanın milli rəngarəngliyini və mədəni ənənələrini kənarda qoymamaq lazımdır. Özbək tərəfdaşların mentalitetini nəzərə alaraq kommunikasiyaları düzgün qurmaq bacarığı bu ölkənin bazarına çıxarkən böyük üstünlüklər verir. Şəxsi ünsiyyət çox vacibdir, hansı ki, vaxtından əvvəl hazırlanmalı və razılaşdırılmalıdır. Buradan biznes-missiyaları, həmçinin Özbəkistan Respublikasında keçirilən ixtisaslaşdırılmış sərgilərə səfərlər kifayət qədər effektiv ola bilər.