Universitetin innovasiya fəaliyyətinin əsası kimi marketinq

Marketinq alətlərinin tətbiqi universitetlərin innovasiya fəaliyyətinin effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Universitetlər tarixən elmi fəaliyyət çərçivəsində innovasiyaların yaradılmasının əsas mərkəzlərindən biri olmuşdur. Lakin müasir şəraitdə sadəcə yaxşı texnologiya və ya məhsul yaratmaq onların kommersiya uğurunu heç də təmin etmir. Universitetin dəyanıklı tərtibatı bazara uyğunlaşdırılmadığı, satış kanallarına daxil edilmədiyi və ya onun haqqında məlumat sadəcə olaraq satın alma qərarı verən şəxslərə çatdırılmadığı üçün innovasiya baş tutmaya bilər. Beləliklə, biz fikrə gəlirik ki, universitetin effektiv innovasiya fəaliyyəti bacarıqlı marketinq dəstəyi olmadan mümkün deyil. Bunun haqqında məqalələr seriyasında danışılacaq.

Universitetlərin İnnovasiya İqtisadiyyatında Rolu

Hal-hazırda perspektivli inkişaf konsepsiyası kimi bilik axını, daimi texnoloji təkmilləşdirmə və çox yüksək əlavə dəyərə malik yüksək texnologiyalı məhsulların istehsalı və ixracı əsasında qurulan innovasiya iqtisadiyyatı tanınır. Güman edilir ki, bu zaman mənfəət əsasən innovatorların və alimlərin intellekti yaradır, maddi istehsal və kapitalın konsentrasiyası yox. İnkişaf etmiş ölkələrin (ABŞ, Almaniya, İsrail, Yaponiya və s.) təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi artımın strateji modeli elmi tədqiqatların intensiv aparılması və onlar əsasında yüksək texnologiyalı məhsulların işlənib hazırlanması və sonradan beynəlxalq bazarlara çıxarılması olur. Bu, rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına kömək edir və milli sənayenin aparıcı mövqelərini təmin edir. Belə iqtisadi paradiqma çərçivəsində müəyyən iqtisadi parametrlər dəstinə görə inkişaf etməkdə olan ölkələr kimi təsnif edilən ölkələr belə qlobal bazarda aparıcı oyunçular olmaq şansı əldə edir. Belə dövlətlər, o cümlədən Rusiya üçün əsas vəzifə – öz effektiv innovasiya sistemini formalaşdırmaqdır, burada aparıcı universitetlər və elmi-təhsil mərkəzlərinin ən mühüm rol oynaması gözlənilir.

İnnovasiya iqtisadiyyatı şəraitində ali məktəb təşkilatları təhsil, elm, mədəniyyət və tərbiyə mərkəzi kimi yalnız çıxış etmir, həm də açıq bazarda öz elmi fəaliyyətinin nəticələrini həyata keçirən intellektual məhsulların istehsalçıları kimi bazar münasibətlərinin subyekti olur. Bu baxımdan universitetlərin yeni funksiyası peyda olur (biliklərin yaradılması, saxlanması və ötürülməsi, bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılmasından başqa) – biliklərin açıq rəqabətli bazarda kommersiyalaşdırılması, bu da Universitet 3.0 konsepsiyasına uyğundur.

Təəssüf ki, hal-hazırda Rusiya Federasiyası innovasiya səviyyəsinə görə ölkələr reytinqində cəmi 45-ci yeri tutur (2021-ci il məlumatlarına görə), Tayland, Vyetnam, Hindistan və Yunanıstan kimi dövlətlərin yanında yerləşir. Yaranmış vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün RF Hökuməti son illərdə universitetlərdə elmi və innovasiya fəaliyyətinin inkişafına yönəlmiş bir sıra genişmiqyaslı dəstək tədbirləri başlatıb (məsələn, "5-100" layihəsi, "Prioritet 2030" proqramı, universitet texnologiya transferi mərkəzlərinin yaradılması və inkişafı layihəsi, "Universitet Texnoloji Sahibkarlığı Platforması" federal layihəsi və s.). Lakin başa düşmək vacibdir ki, xarici maliyyə və təşkilati dəstəkdən başqa, universitetlərin özlərində də əhəmiyyətli dəyişikliklər lazımdır. Bu məqalə çərçivəsində biz ali məktəblərdə innovasiya fəaliyyətinin təşkilinə mövcud yanaşmanı və onu təkmilləşdirmək yollarını nəzərdən keçirmək istəyirik.

İnnovasiya Fəaliyyətinin Təşkilinə Marketinq Yanaşması

İnnovasiya fəaliyyətinin təriflərindən biri deyir ki, bu, bitmiş elmi tədqiqat və tərtibatların nəticələrinin, ya da digər elmi-texniki nailiyyətlərin bazarda satılan yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsula, praktiki fəaliyyətdə istifadə olunan yeni və ya təkmilləşdirilmiş texnoloji prosesə, həmçinin bununla əlaqəli əlavə elmi tədqiqat və tərtibatlara həyata keçirilməsinə yönəlmiş prosesdir.

Yaranmış təcrübəyə görə, əksər rus universitetlərində innovasiya fəaliyyəti elmi/elmi-texniki fəaliyyətlə sıx şəkildə iç-içədir və tamamilə onun nəticələri əsasında qurulur. Eyni zamanda, tez-tez belə bir fərziyyə mövcuddur ki, əgər tərtibat unikal texniki xassələrə, yeniliyə və s. malikdirsə, onda o mütləq bazar tərəfindən tələb olunmalıdır və onun tətbiqi ilə heç bir problem yaranmayacaq.

Elmi/elmi-texniki fəaliyyətin istiqamətləri ənənəvi olaraq əsasən universitetin aparıcı bölmələrinin mövcud səriştələri və fondu əsasında, ölkənin elmi-texniki siyasətinin əsas vektorlarına uyğunlaşdırmaqla və yalnız ümumi şəkildə aktual bazar trendlərini nəzərə alaraq müəyyən edilir. Bundan əlavə, başa düşmək vacibdir ki, müasir tərtibatların əksəriyyəti sıfırdan yaradılmır, mövcud analoqların təkmilləşdirilməsinin nəticəsidir. Eyni zamanda, bu təkmilləşdirmənin konkret istiqamətləri yenə də daxili amillərdən (tədqiqatçıların bacarıqları və ixtisaslaşması, mövcud avadanlıq və proqram təminatı, kooperasiya əlaqələri və s.) çıxış edərək müəyyən edilir və həmişə potensial istehlakçıların sorğularını nəzərə almır.

Belə yanaşma innovasiya fəaliyyətinin, marketinq terminlərində desək, amerikan iqtisadçısı və marketoloqu Filip Kotler tərəfindən təsvir edilmiş klassik məhsul-yönümlü konsepsiya əsasında qurulmasına gətirib çıxarır. Onun əsasında istehlakçıların yüksək keyfiyyətli mallara üstünlük verdiyi fərziyyəsi dayanır, buna görə də əsas diqqət məhsulun keyfiyyətinə və xarakteristikalarına, onun daimi təkmilləşdirilməsinə yönəldilir. Belə yanaşmanın əsas çatışmazlığı sözdə "marketinq yaxıngörənliyi", yəni auditoriyanın ehtiyacları barədə yalançı təsəvvürlərdir.

Nəticədə, tərtibatların kommersiyalaşdırılması mərhələsində çətinliklər tez-tez yaranır, şərti olaraq iki böyük qrupa bölünür:

1. Bazar tərəfindən tələb olunan məhsulun olmaması. Məsələn, fərz edək ki, texnoloji əməliyyatı yerinə yetirmək üçün müəyyən avtomatlaşdırılmış qurğu işlənib hazırlanıb, onun istifadəsi əldə edilən nəticənin keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa imkan verir. Və elə görünür ki, bu qurğu ilə potensial maraqlanmalı olan istehlakçılar çoxdur, lakin onun oxşar həllərlə müqayisədə yüksək dəyəri nəzərə alınmaqla, əldə edilən faydalar və çəkilən xərclərin nisbətinə görə bazar tərəfindən tələb olunmayacaq.
2. Faktiki bazarın olmaması. Bu halda olmamaqdan ya onun kiçik ölçüsü, ya da monopol və ya oliqopol xarakter nəzərdə tutulur. Belə vəziyyət xaricdə uğurla istifadə olunan texnologiya və ya məhsulları təkrar etməyə cəhd edərkən (həm də idxaləvəzetməni xatırlamaq olar), həmçinin ilkin olaraq iqtisadiyyatın spesifik sənaye və sektorlarına yönəlmiş tərtibatlarla yaranır.

Bu halda həll universitetdə innovasiya fəaliyyətinin təşkili yanaşmasının transformasiyası, yəni diqqət mərkəzinin elmi tədqiqatların aparılmasından kommersiyalaşdırmaya yönəldilməsidir, bu da məhsul-yönümlü konsepsiyadan istehlakçı sorğularına və gələcək satış bazarının xüsusiyyətlərinə tam oriyentasiya nəzərdə tutan marketinq konsepsiyasına keçməyə imkan verəcək.

Hələ XX əsrin ən nüfuzlu menecment nəzəriyyəçilərindən biri Piter Drucker deyirdi: "Biznesin cəmi iki (və yalnız iki) əsas funksiyası var – marketinq və innovasiyalar. Məhz marketinq və innovasiyalar nəticə yaradır, qalan hər şey – xərclər". Məhz marketinq alətləri vasitəsilə bazarlar və istehlakçı sorğuları öyrənilə bilər, bu, əslində, innovasiyaların yaradılması və inkişafı üçün aktual istiqamətlərin müəyyən edilməsinin əsası olmalıdır. Və yenə də marketinqdən biznes fəaliyyəti sistemi kimi istifadə tərtibatların kommersiyalaşdırılmasının və onların rəqabətli bazara çıxarılmasının effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Elmi fəaliyyət belə yanaşmada innovasiya fəaliyyətinə nisbətən ikinci dərəcəli olur və bazarın ehtiyaclarına dəqiq uyğun gələn yüksək texnologiyalı məhsul yaratmaq üçün alət olur.

Yuxarıda deyilənlərin hamısı innovasiya-baxımından uğurlu müəssisə və təşkilatların təcrübəsi tərəfindən təsdiq edilir, ona görə məhz onların fəaliyyətinə inteqrasiya edilmiş marketinq texnologiyaları və alətləri qlobal bazarların inkişafı və istehlakçı uğrunda rəqabətin kəskinləşməsi şəraitində onun nəticəliliyinin və uyğunlaşma qabiliyyətinin artırılmasına imkan verir.

Lakin, aşkar aktuallığa baxmayaraq, marketinqin ali məktəb təşkilatlarının fəaliyyəti ilə inteqrasiyası məsələləri sistemli şəkildə nəzərdən keçirilmir. Universitetin təhsil fəaliyyətində marketinq yanaşmasının tətbiqinə həsr olunmuş ayrı-ayrı nəşrlər var, eyni zamanda innovasiya fəaliyyəti ilə bağlı məsələlər böyük ölçüdə açıq qalır.

Parlaq Marketinq Gələcəyinə İlk Addımlar

Marketinqin məhz biznesin effektivliyini artırmaq üçün alət olduğunu nəzərə alaraq, yeni biliklərin əldə edilməsinə və tətbiqinə yönəlmiş elmi/elmi-texniki fəaliyyəti rəqabətli bazarda yüksək texnologiyalı məhsulların satışı hesabına gəlir əldə etməyə yönəlmiş innovasiya fəaliyyətindən ayırmaq vacibdir. Və sonuncunu, arzuolunan halda, tamamilə müstəqil istiqamət kimi ayırmaq lazımdır. Eyni zamanda, incə sərhəd tapmaq vacibdir, nəzərə alaraq ki, bir tərəfdən elm və innovasiyalar müxtəlif əsas prinsiplər əsasında qurulur, digər tərəfdən isə – sıx qarşılıqlı əlaqədə olmalıdır.

Hal-hazırda bir çox aparıcı universitetlərdə müəyyən formada kommersiyalaşdırma və sənaye partnyorları ilə qarşılıqlı əlaqəyə cavabdeh olan xidmətlər fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda təcrübə göstərir ki, belə xidmətlər, təəssüf ki, əsasən servis funksiyalarını yerinə yetirir və yalnız universitetin mövcud tərtibatlarının və ya mühəndislik xidmətlərinin təşviqinə yönəlib.

Bu baxımdan ikinci mühüm addım kommersiyalaşdırma xidmətinin universitetin innovasiya fəaliyyətində rolunun əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirilməsi, həmçinin son məqsədi elmi tutumlu məhsulların açıq bazarda satışı olan yeni layihələrin başlanması və həyata keçirilməsi üçün səlahiyyət və məsuliyyətlə təmin edilməsi ilə marketinq şöbəsinə çevrilməsidir. Belə yanaşma, təbii ki, xidmətin rəhbəri və işçilərində ixtisasartırma marketinq/iqtisadi təhsil ilə birlikdə yüksək ixtisas və təcrübənin olmasını nəzərdə tutur, bu da əhəmiyyətli və daimi xərclərlə bağlıdır. Bu baxımdan, xərcləri minimuma endirmək üçün məhsulların kommersiya potensialının qiymətləndirilməsi, satış bazarlarının seçilməsi və prioritetləşdirilməsi, marketinq tədqiqatlarının aparılması, potensial partnyorlarla axtarış və danışıqlar və s. kimi xüsusi vəzifələrin həllində səriştələri olan marketinq agentlikləri ilə uzunmüddətli əməkdaşlıq məqsədəuyğundur. Yəni, faktiki olaraq, ümumi fəaliyyətin universitet mütəxəssisləri tərəfindən həyata keçirildiyi, yüksək ixtisas və icraçı təcrübəsi tələb edən ayrı-ayrı spesifik işlərin isə autsorsinqə verildiyi kombinar sxemin həyata keçirilməsi lazımdır.

Və nəhayət, üçüncü mühüm addım universitetin innovasiya fəaliyyətini yeni yanaşmaya uyğun təşkil etməyə imkan verən əlavə maliyyələşdirmə mənbələrinin axtarışıdır. Və belə mənbələr, şübhəsiz ki, hər hansı aparıcı universitetin balansında olan çoxsaylı tərtibatlar (məhsullar, texnologiyalar) ola bilər. Boston Consulting Group matrisinin terminologiyasında desək (marketinqdə strateji təhlil və planlaşdırma aləti), universitetin bütün müxtəlif məhsullarından (intellektual fəaliyyət nəticələri) "itləri" istisna etmək və sonradan "ulduzlar" ola biləcək və universitetə əhəmiyyətli mənfəət gətirə biləcək "sual işarələri"nə maliyyə vəsaiti ayırmaq üçün "süd verən inəklər" tapmaq lazımdır. Yeri gəlmişkən, bu vəzifəni həll etmək üçün məhz "təzə baxışa" və biznes layihələrinin həyata keçirilməsi təcrübəsinə malik xarici mütəxəssislərin cəlb edilməsi məqsədəuyğundur.

Yekunlaşdırmaq istəyirik ki, marketinqin universitetin innovasiya fəaliyyətinə inteqrasiyası öz nüans və xüsusiyyətləri olan çox mürəkkəb prosesdir. Lakin şübhəsizdir ki, universitetdə nə qədər tez belə iş aparılsa, innovasiya fəaliyyəti bir o qədər tez "texnoloji təkan" rejimindən "bazar cəlb etmə" rejiminə keçə bilər, bu da onun ümumi effektivliyinə şübhəsiz müsbət təsir göstərəcək və təşkilatın qeyri-büdcə gəlirlərini artıracaq.